Criminelen die de veroordelingen opstapelen en nooit een dag in de cel doorbrengen: het is dé frustratie van politie, rechters en slachtoffers. Met een historische wetswijziging wil het parlement dat nu een halt toeroepen: ook straffen tot 3 jaar zullen voortaan altijd in de gevangenis starten en alleen een rechter kan nog een enkelband toekennen. Maar kán dit wel, met gevangenissen die nu al uit hun voegen barsten?
Waarover gaat het?
Op de laatste zitting voor de verkiezingen heeft de commissie Justitie nog een historische beslissing genomen - op papier alleszins. Met 13 jaar vertraging zal er eindelijk volledig uitvoering gegeven worden aan de wet op de strafuitvoering, die in 2006 voortvloeide uit de zaak-Dutroux. Het grote plan was toen om de vervroegde vrijlating uit handen te nemen van het Gevangeniswezen en over te laten aan gespecialiseerde strafuitvoeringsrechtbanken. Maar omdat die ambitie veel te hoog gegrepen was in een land waar justitie ondergefinancierd is, werd die wet niet in de praktijk gebracht voor de korte straffen. "Tot op heden wordt de uitvoering voor korte straffen geregeld op basis van ministeriële omzendbrieven, die regelmatig wijzigen en vooral inspelen op het tegengaan van de overbevolking van de gevangenissen. We moeten daar niet flauw over doen: dit betekent dat celstraffen onder de drie jaar vandaag automatisch worden omgezet in enkele maanden enkelband, behalve bij zedendelicten", aldus Open Vld-Kamerlid Carina Van Cauter. "Straffen onder de vier maanden worden nu zelfs niet uitgevoerd. Door dat recht te zetten, roepen we een halt toe aan het soms heersende gevoel van straffeloosheid."
Vanwaar deze late beslissing?
Bij zijn aantreden had justitieminister Koen Geens (CD&V) een volledige modernisering van het strafwetboek en het strafonderzoek aangekondigd, compleet met een andere rol voor de onderzoeksrechter. Dat stootte echter op zoveel verzet van de magistratuur en onenigheid binnen de regering, dat het werk aanzienlijke vertraging opliep. Toen daarna de regering-Michel viel, leek de zaak dode letter te blijven. Maar omdat enkele incidenten - zoals de aanslag van draaideurcrimineel Benjamin Herman in Luik vorig jaar - zo'n commotie hadden veroorzaakt, viste Carina Van Cauter de aanpassing van de strafuitvoering toch nog op via een wetsvoorstel. CD&V, MR en ex-regeringspartij N-VA stemden in en volgende week kan de nieuwe wet plenair gestemd worden. Geens is tevreden over het akkoord. "Eindelijk wordt het duidelijk voor de mensen welke straf een veroordeelde oploopt."
Wat verandert er?
Wie veroordeeld wordt tot een celstraf tussen 18 en 36 maanden, zal altijd naar de gevangenis moeten. Na één derde van de straf kan hij in aanmerking komen voor vervroegde vrijlating. Die beslissing zal geval per geval genomen worden door de strafuitvoeringsrechter, op basis van gedrag, risico op recidive en adviezen van het Openbaar Ministerie en de gevangenis. "Zes maanden voor iemand vervroegd vrij kan komen, kan hij elektronisch toezicht of beperkte detentie (waarbij men de gevangenis overdag mag verlaten, red.) aanvragen. Opnieuw is het de strafuitvoeringsrechter die daarover moet oordelen", aldus Van Cauter. "Ook de invulling van de straf in de gevangenis wordt verbeterd, via een detentieplan voor elke veroordeelde en een betere regeling van de penitentiaire arbeid en opleiding in de gevangenis", zegt minister Geens.
Voor de straffen tot 18 maanden kan de veroordeelde - voor hij naar de cel moet - direct een schriftelijke aanvraag doen om een enkelband te krijgen of enkel 's nachts in de cel te gaan zitten. "Als iemand voor de eerste keer veroordeeld wordt voor een handtasdiefstal, is het beter voor de vergoeding van het slachtoffer dat hij zijn job niet verliest. Maar opnieuw zal het de strafuitvoeringsrechter zijn die de beslissing neemt", aldus Van Cauter.
Enkele praktijkvoorbeelden: wie tot 24 maanden cel veroordeeld wordt, zal voortaan minimaal 2 maanden moeten zitten voor hij nog maar in aanmerking komt voor een enkelband. Wie 36 maanden krijgt, moet minimaal 6 maanden zitten.
Werkt dit in de praktijk?
Bij de magistratuur wordt met veel scepsis gereageerd op de nieuwe wet. "Het is goed dat er eindelijk iets aan de uitvoering van korte straffen wordt gedaan, want straffeloosheid ondermijnt de geloofwaardigheid van justitie", zegt de ervaren onderzoeksrechter Karel Van Cauwenberghe. "Maar de vrees is dat dit zal leiden tot een gigantische overbelasting van de nu al onderbezette strafuitvoeringsrechtbanken."
En effectief: volgens berekeningen van de FOD Justitie zal het aantal beslissingen van de strafuitvoeringsrechtbanken meer dan verdubbelen: van 6.000 naar zowat 13.000. Maar volgens het kabinet-Geens zijn er budgetten voorzien om daarop in te spelen. "Dit jaar wordt al 355.000 euro uitgetrokken voor de aanwerving van 6 rechters en 6 substituut-procureurs. De volgende regering zal daarop verder moeten gaan, want in totaal zijn er 12 rechters, 12 substituten, 12 griffiers en 24 administratieve medewerkers nodig. De wet treedt overigens pas in oktober 2020 in werking, om alle diensten voor te bereiden en alle magistraten en personeel aan te trekken."
Een andere vrees bij de magistratuur is dat de overbevolking in de gevangenissen nóg zal toenemen, waardoor de uitvoering opnieuw mank loopt. Carina Van Cauter relativeert dat. "Nu spreken rechters vaak straffen boven de 3 jaar uit, om zo mensen naar de cel te krijgen die eigenlijk een lichtere straf verdienen. Dat zal veranderen. Daarnaast gaan we ervan uit dat er minder mensen in voorhechtenis zullen worden genomen. Nu krijgen onderzoeksrechters vaak te maken met recidivisten die eigenlijk al in de cel hadden moeten zitten. Om de maatschappij te beschermen, steken ze die dan in voorhechtenis. In de toekomst zal dat soort mensen al in de gevangenis zitten. Daarnaast moeten we hopen dat de bouw van de nieuwe gevangenissen van Haren en Dendermonde in een stroomversnelling komt."
Onderzoeksrechter Van Cauwenberghe blijft sceptisch. "Van Cauter gaat veel te kort door de bocht. Wij steken nooit mensen in de cel om ze toch maar een straf te geven. Het grote probleem van justitie is geld en capaciteit. Zolang de overheid niet meer investeert, blijft het behelpen."
Ook Koen Geens stelde dat al eerder. Hij wil pas aan een tweede termijn als justitieminister beginnen als er 750 miljoen euro extra naar justitie gaat, zo klonk het al.
DIETER DUJARDIN