Hij trekt stevig aan de kar, daar is nagenoeg iedereen het over eens. In gerechtelijke kringen heerst zelfs enige wrevel over het tempo waarin minister van Justitie Koen Geens zijn hervormingen doorvoert. Wij liepen een dag met hem mee. Mijn moeder vertelde me dat je moet leven en werken alsof je morgen kunt sterven.’
Eerste bedrijf: 8 uur. Zoölogisch Instituut van de KU Leuven. College deontologie aan studenten rechten.
Is Koen Geens (58) academicus of politicus? Na afloop van zijn college zal hij vertellen dat doceren zijn lieve lust is. Om even later toe te geven dat justitie zijn natuurlijke biotoop is. De ‘slimste van de klas’ kan niet kiezen en dat wil hij ook niet.
De minister van Justitie verzeilde onlangs in zwaar weer. Magistraten en advocaten verweten hem de scheiding der machten niet gerespecteerd te hebben in een zedenzaak waar de dader opschorting van straf kreeg, ook al had hij een verkrachting bekend. En laat nu de schending van de onafhankelijkheid van de magistratuur zowat de zwaarste deontologische fout zijn die een minister van Justitie kan plegen.
Geens laat het niet aan zijn hart komen. Zijn college gaat over de onafhankelijkheid van de advocaat. De minister-hoogleraar doceert keuvelend en wandelend door de aula. Hij baseert zijn uitleg op het werk van de Amerikaanse moraalfilosoof Charles Fried. Die vindt dat de advocaat de beste vriend van zijn cliënt moet zijn. ‘De advocaat is de copiloot, de klant zit aan het stuur. De advocaat moet zijn cliënt loyaal de juiste weg tonen, anders rijdt hij verloren in het systeem’, zegt Geens. ‘Het belang van de klant gaat voor alles, evenwel met zin voor maatschappelijke verantwoordelijkheid.’
Hij geeft ook enkele levenslessen mee aan zijn studenten. ‘Je moet elke dag leven alsof je morgen zult sterven, vertelde mijn moeder. Zij stierf vorig jaar. Maar mijn schoonvader (de CD&V-politicus Jos Dupré, nvdr) is ondertussen al 87 jaar en hij werkt nog altijd alsof hij nooit zal sterven. De levenskunst bestaat erin beide te combineren.’
Anderhalf uur later stapt Geens goedgemutst in zijn verrassend bescheiden ministerauto. ‘Ik heb me ooit voorgenomen nooit met een auto van een duur merk te rijden.’
U wilde eigenlijk germanist worden in plaats van jurist?
KOEN GEENS: Ik had de twee willen doen, maar dat ging niet. Ik ben nogal praktisch aangelegd en dus koos ik voor rechten. Ondertussen las ik zo veel mogelijk literatuur.
Wat bent u nu aan het lezen?
GEENS: De biografie van Goethe en Hans Küng over Jezus. Ik heb ook net Dit is mijn hof gelezen van Chris De Stoop. Heel goed. Ik lees van alles door mekaar.
***
De ochtend is rustig begonnen, maar een minister van Justitie is nooit echt gerust. Elke dag kunnen er dingen mislopen: een gevangene die ontsnapt, een rechter die zich vergist, een rechtbank die moet sluiten vanwege een lekkend dak, een geïnterneerde die euthanasie vraagt, enzovoorts.
‘Ik heb als jurist heel wat ministers van Justitie van dichtbij meegemaakt. Ik weet dat ze geregeld door een moeilijke periode moeten en dat sommigen zelfs ontslag namen. Dit is een zware, maar gevarieerde post. Als ik even weg wil van mijn kabinet, bezoek ik een gevangenis, of spreek ik met een religieuze leider. De veiligheidsaspecten als gevolg van de terrorismedreiging kon ik in 2014 onmogelijk voorzien. Vroeger hadden we de aanslagen van de CCC en de Bende van Nijvel, maar door de terrorismedreiging is zorg voor de veiligheid van het land bijna een voltijdse job geworden.’
U hebt vaak te maken met populisme. Veel mensen begrijpen bijvoorbeeld niet dat een verdachte wordt vrijgelaten vanwege enkele lichte procedurefouten.
GEENS: Ik begrijp die verontwaardiging, maar we proberen de negatieve gevolgen van procedurefouten zo veel mogelijk te vermijden. Als een onderzoeksrechter bijvoorbeeld de telefoon van een verdachte laat afluisteren zonder een geldige motivatie, dan veroorzaakt dat niet langer de nietigheid van het hele onderzoek. Maar de publieke opinie moet eveneens begrijpen dat de privacy en de rechten van de verdediging belangrijk zijn. We kunnen niet toelaten dat iedereen zomaar afgeluisterd wordt. Zelfs drugscriminelen verdienen rechtsbescherming.
U kreeg onlangs kritiek op de vrijlating van Vlaams Parlementslid Christian Van Eycken die verdacht wordt van moord. Ook hier lag een rechterlijke fout aan de basis.
GEENS: Een van de beperkingen van het ambt van minister van Justitie is dat beslissingen van een rechter volledig onafhankelijk moeten worden genomen, maar dat je er toch op wordt aangesproken. Ik heb over deze zaak geen enkele uitspraak gedaan. Ik heb zelfs niet gezegd dat er een tuchtrechtelijk onderzoek moet komen. Ik heb enkel gezegd dat ik betwijfelde dat die fout het gevolg was van overdreven werkdruk.
Zoals uw goede ‘vriend’ Luc Hennart, voorzitter van de Franstalige rechtbank van eerste aanleg in Brussel, beweerde?
GEENS: Ik wil de betrokken onderzoeksrechter niet culpabiliseren, maar ook niet deculpabiliseren. Ik heb gezegd dat het een menselijke fout was met zware gevolgen. Dat zal heel af en toe voorkomen. Misschien had een andere magistraat moeten uitleggen hoe zo’n vergissing is kunnen gebeuren.
Wat met het ongenoegen over de afkoopwet, waarbij bedrijven en personen hun veroordeling afkopen met een minnelijke schikking en een financiële boete?
GEENS: Ik ben voor minnelijke schikkingen voor moeilijk te bewijzen zaken die riskeren te verjaren. Maar we moeten het juiste evenwicht behouden. Daarom is de afkoopwet onlangs verstrengd.
U zou er toch ook voor kunnen zorgen dat niet zoveel zaken verjaren en dat Justitie sneller werkt?
GEENS: Ik zet ook zwaar in op de versnelling van de rechtsgang, maar in financiële en fiscale zaken ligt dat iets moeilijker, vanwege de complexiteit ervan. Op de parketten is de bezetting en de expertise voor dit soort zaken niet overal optimaal. Bovendien is iemand die een schikking heeft getroffen in een financiële zaak niet van verdenking ontheven. Het komt in zijn strafregister en Justitie weet dat die persoon misschien, want het is niet bewezen, gefraudeerd heeft.
Het zijn vaak de sterksten die zich zulke schikkingen kunnen permitteren. U hebt zelf ooit gezegd dat niet iedereen gelijk is voor de rechter.
GEENS: (kijkt onderzoekend) Ik kan me niet herinneren dat zo gezegd te hebben, maar de grens tussen fraude en fiscale ontwijking is dun en dus hoe gesofisticeerder het advies dat je je kunt veroorloven, hoe makkelijker je aan de juiste kant van de lijn belandt.
De auto van de minister sukkelt ondertussen door de gebruikelijke files in het centrum van Brussel. Federaal procureur Frédéric Van Leeuw had onlangs kritiek op de media-advocaten, genre Jef Vermassen en Sven Mary. Zijn zij nog wel tevreden met die rol van copiloot, om in de termen van Charles Fried te spreken?
GEENS: Het is soms nuttig dat een advocaat, met zijn toga uit, het standpunt van zijn cliënt kort verduidelijkt in de media. Advocaten hebben ook een informatieve taak.
Is het ook hun informatieve taak om aan het begin van een geruchtmakend drugsproces als dat van de Aquino’s, voor camera’s te zeggen dat er een bom onder de democratie is gelegd als gevolg van illegale praktijken door het parket?
GEENS: (monkelend) Er loopt een dunne lijn tussen de vrije meningsuiting en de deontologie van een advocaat. Charles Fried zou zich altijd afvragen of je zulke mediaoptredens ook zou doen voor een goede vriend. Wat is het beste voor hem? Discretie, waardigheid of sterke publieke uitspraken? De drie zijn mogelijk, zolang de advocaat beseft dat het niet over hem gaat, maar enkel over de cliënt.
Tweede bedrijf: 10.30 uur. Kamercommissie Justitie in het federaal parlement.
Minister Geens zet de laatste tijd hoog in op de situatie van de ongeveer 4000 Belgische geïnterneerden. Dat mag ook wel, want België werd al een paar keer veroordeeld door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, omdat het geïnterneerden opsluit in de gevangenis, terwijl ze in de zorgsector thuishoren. Geïnterneerden zijn mensen met een geestesstoornis die een misdrijf pleegden.
De commissie Justitie bespreekt een wetsontwerp van Koen Geens waardoor internering enkel mogelijk blijft na een zwaar misdrijf. Het parlement heeft enkele deskundigen uitgenodigd onder wie eremagistraat Henri Heimans. Hij kreeg vorig jaar de Prijs van de mensenrechten voor zijn inzet voor geïnterneerden. Heimans steunt de wetswijziging, maar vraagt om de wetswijziging later dan 1 juli van dit jaar in te voeren vanwege tijds- en personeelsgebrek. Hij wijst op een wel zéér oud pijnpunt binnen Justitie: ‘De informatica in onze sector is uitermate problematisch. Ik heb ter voorbereiding van deze wetswijziging rechtbanken bezocht en het is hallucinant hoe verschillend men overal werkt. In Gent zijn alle dossiers digitaal te raadplegen, elders werkt men zoals dertig jaar geleden met knip- en plakwerk op papier.’
Als wij de minister daarover aanspreken, zegt hij dat uitstel niet evident is. ‘We zijn die interneringswet al sinds 2007 aan het herzien. Ik heb met veel moeite van het parlement uitstel gekregen tot 1 juli. Ik doe mijn best.’
En de kritiek op de gebrekkige automatisering binnen het departement Justitie?
GEENS: Heimans heeft gelijk, maar het is moeilijk uit te leggen waarom dat zo is misgelopen binnen Justitie, terwijl het bijvoorbeeld bij Volksgezondheid wél goed verliep. Binnen Justitie zijn enkele informaticaprojecten mislukt, zoals Phenix en Cheops. Magistraten en rechtbanken hebben hun plan getrokken, kochten zelf computers en ontwikkelden toepassingen en systemen die niet met elkaar compatibel zijn. Ook het gevangeniswezen ontwikkelde een eigen IT-systeem dat goed werkt, maar dat nog niet geconnecteerd is met de andere databanken.
We timmeren verder aan de informatisering, onder meer om op een moderne manier te communiceren met de rechtbanken. Er komt een systeem dat te vergelijken is met Tax-on-web, waardoor de advocaat bijvoorbeeld zijn conclusies elektronisch kan indienen en Justitie tien miljoen postzegels per jaar kan besparen.
Als ik advocaat van de duivel mag spelen: uw voorgangers beloofden ook allemaal dat ze werk zouden maken van die informatisering.
GEENS: Het grootste probleem is om de mensen ordentelijk te laten werken met die systemen. Dat vraagt tijd. Ik merkte hetzelfde toen ik bij Eubelius en aan de KU Leuven werkte, toch ook performante omgevingen. Men verwijt mij voortdurend dat ik te snel ga, maar het specifieke aan Justitie is dat als je iets wilt veranderen, je meteen ook de wet moet aanpassen. Als de wet spreekt van een brief, dan kun je niet mailen, zonder eerst de wet aan te passen.
Derde bedrijf: 12.15 uur. Hotel de Lovenjoul, residentie Franse ambassade in Brussel.
Minister Geens wordt met de nodige egards verwelkomd door de Franse ambassadrice Claude France Arnould in haar residentie. Even later beloont zij in de somptueuze salons van de ambassade Stefaan De Clerck, een van Geens’ voorgangers op Justitie, met de hoge Franse onderscheiding van officier in de orde van het Légion d’Honneur voor zijn werk voor de ‘Eurometropool’ Kortrijk-Doornik-Rijsel. Stefaan De Clerck en Koen Geens zijn vrienden, ze beklommen nog samen de Mont Ventoux.
‘Ik denk in alle eerlijkheid dat minister van Justitie de moeilijkste job is in de regering’, zegt de huidige voorzitter van Proximus. ‘Justitie heeft voortdurend nood aan hervormingen, maar die verlopen verschrikkelijk traag omdat de magistraten het argument van de scheiding der machten te pas en te onpas gebruiken en er voor bijna elke aanpassing een wetswijziging nodig is.’
Entr’acte: 12.52 uur. Lunch op het kabinet. Tartaar van rund op een licht slaatje, gevolgd door vruchtensalade. Duur: 43 minuten.
Sommige magistraten vinden dat Geens te veel bezuinigt en te weinig investeert. Ook in de hoorzitting in het parlement werd naar aanleiding van de nieuwe wet voor de geïnterneerden gevraagd naar meer mensen en middelen. Toch leren internationale vergelijkingen dat Justitie in ons land over meer middelen en zeker over meer personeel beschikt dan het Europese gemiddelde. België besteedt jaarlijks net geen 90 euro per inwoner aan zijn gerechtelijk systeem. Dat is beduidend meer dan het Europees gemiddelde. Het budget van Justitie is de afgelopen jaren bovendien flink gestegen van 1,274 miljard euro in 2004 tot bijna twee miljard euro tien jaar later, een stijging van 51 procent.
GEENS: Wij investeren relatief weinig in ons gevangeniswezen en relatief veel in de magistratuur en de rechtelijke orde. Maar met cijfers kun je veel en weinig bewijzen. Ik moet met mijn budget onder andere 350 gerechtsgebouwen openhouden, Nederland maar 35. Dat kan dus rationeler en efficiënter. De personeelskosten happen 75 procent uit ons budget. Dat is meer dan in onze buurlanden. Daarom denk ik niet dat er te weinig personeel is, maar misschien hebben die personeelseden niet altijd het juiste profiel.
Het werk is ongelijk verdeeld: politierechters kunnen tijdens de week gaan golfen, terwijl parketmagistraten op sommige diensten zich te pletter werken en geen vakantie kunnen nemen.
GEENS: Dat zegt u. Ik werk aan een voorstel om rechtbanken een grotere beheersautonomie te geven. Binnen grote rechtsgebieden moet een grotere solidariteit en mobiliteit komen tussen magistraten, zodat ze het werk zelf beter kunnen verdelen. Ik heb vorig jaar 240 miljoen euro extra gekregen voor de begroting van 2015: 175 miljoen voor achterstallige facturen, 37 miljoen voor personeel en 32 miljoen voor investeringen. Dat is gigantisch.
Misschien moeten er minder zaken voor de rechtbanken komen om de werklast te verminderen?
GEENS: De Belg moet zeker minder snel naar de rechter stappen. Zoals we te veel gevangenen hebben, hebben we ook te veel geschillen.
Zijn er ook niet te veel regels en wetten?
GEENS: We hebben te weinig vertrouwen in de rechter, zodat we voortdurend met regels en regeltjes greep proberen te krijgen op de maatschappelijke realiteit. Ik geloof in een goede basiswetgeving en dan in een jurisprudentie die zich geleidelijk vormt.
Een van de best bewaarde geheimen van dit land is de intussen beruchte werklastmeeting binnen Justitie door KPMG.
GEENS: De rechtbanken doen sinds 2008 zelf werklastmetingen. Ze bestaan en ik ken de resultaten. Het punt is dat de magistraten de gegevens, die ze zelf aanleveren, niet altijd even betrouwbaar vinden en er dus niets mee aanvangen. We hebben meer objectieve parameters nodig.
En nu?
GEENS: In het kader van de beheersautonomie gaan we bij de verdeling van de financiële middelen rekening houden met de input en de output van de rechtbanken, omdat die relatief objectief meetbaar zijn. De input is het aantal zaken dat ingeleid wordt en dat cijfer zetten we af tegen bijvoorbeeld de oppervlakte van het rechtsgebied, het aantal mensen dat er woont, het aantal ondernemingen (voor de rechtbank van koophandel), het aantal ziekenhuizen (voor de vrederechters) enzovoorts. De output is het aantal afgehandelde zaken, waarbij je ook rekening kunt houden met de kwaliteit en de omloopsnelheid van de output.
Hoe reageren de magistraten hierop?
GEENS: Daar is, laten we zeggen, constructieve luisterbereidheid voor.
Waarom reageren veel magistraten zo defensief op veranderingen en hebben ze zo weinig zelfkritiek?
GEENS: Gebrek aan zelfkritiek is het grootste gevaar voor iedereen, ook voor mij. Maar wees gerust, er zijn genoeg magistraten die voldoende zelfkritisch zijn.
Vierde bedrijf. 14.12 uur. Onderweg naar Gent voor een studiedag van de UGent en de Geestelijke Gezondheidscentra over geïnterneerden.
De auto rijdt door de grauwe Leopold II-tunnel. We raken er veilig doorheen. ‘Ik hou enorm van dit land, wellicht meer dan de meeste Belgen, maar wij missen fierheid en dat merk je aan de toestand van deze tunnels. Een land dat zichzelf respecteert, laat zijn infrastructuur zo niet verkommeren. Het gaat om verkeerd begrepen zuinigheid. We willen, terecht, niet te veel besparen op personeel of sociale zekerheid. Dus besparen we op onderhoud. Dat is het makkelijkst.’
Waarom verhoogde u de btw op advocatenkosten tot 21 procent?
GEENS: We waren een van de laatste Europese landen met een lager btw-tarief op advocatuur. Die verhoging geldt niet voor de gratis rechtsbijstand. Ook voor deurwaarders en notarissen gold al een btw-tarief van 21 procent.
Wordt de toegang tot justitie te duur voor sommigen?
GEENS: Nee, ook de licht verhoogde griffierechten blijven vrij laag. Ik geloof wel in de rechtsbijstandsverzekering en ik hoop die via fiscale stimuli aan te moedigen. Als mensen in nood zijn of in conflict, bijvoorbeeld tijdens een echtscheiding, belanden ze soms in een benarde financiële situatie en dan kan zo’n rechtsbijstandsverzekering helpen om toch de juiste juridische hulp te vinden.
U zette al heel wat wetswijzigingen en hervormingen op de rails. Een heel belangrijke ‘to do’ is het herschrijven van strafwetboeken.
GEENS: We zijn daar volop mee bezig, maar we moeten eerst enkele moeilijke knelpunten oplossen. Ik hoop daarmee zo snel mogelijk naar de regering en het parlement te gaan. We moeten bijvoorbeeld vastleggen wat de juiste strafmaat is. Hoe moeten we de ernst van misdrijven onderling vergelijken? Dat is nu grotendeels gebaseerd op teksten uit de 19e eeuw.
Het herijken van de strafmaat is heel interessant.
GEENS: Veel strafmaten zijn verouderd. Valsheid in geschrifte bijvoorbeeld, wordt in beginsel zwaar bestraft met straffen tussen vijf en tien jaar, ook al gaat het om een lichte vorm ervan. Terwijl heel wat geweldmisdrijven lichter bestraft worden. Een ander voorbeeld: zelfs na verschillende vluchtmisdrijven is het lastig om de chauffeur een straf van meer dan twee jaar te geven. Dat komt niet overeen met hoe de maatschappij daarover denkt.
Vijfde bedrijf: 15 uur. Studiedag Gent in het intercultureel centrum De Centrale.
In Gent verzamelen ongeveer 250 veldwerkers voor een studiedag over de verbanden tussen psychiatrische stoornissen en strafbare feiten. Koen Geens vertelt er het verhaal van een moeder wier zoon levenslang was geïnterneerd. De jongeman is licht mentaal gestoord en had een politieman korte tijd gestalkt. Resultaat: hij werd strafrechtelijk veroordeeld en zou zonder hulp voor de rest van zijn leven in de vergeetputten van de internering kunnen verdwijnen. Zoiets mag niet langer gebeuren, vindt Geens.
Een vrouw in de zaal wil weten wat de minister denkt van euthanasie en ondraaglijk psychisch lijden. Moet de wet worden aangepast? ‘Binnen de regering is afgesproken dat we ons tijdens deze kabinetsperiode niet bezighouden met ethische vraagstukken. Persoonlijk sta ik nogal sterk aan de kant van het leven. Als ondraaglijk psychisch lijden wordt veroorzaakt door externe factoren waar we iets kunnen aan doen, dan moeten we daar eerst op inzetten.’
***
Drie kwartier nadat hij in Gent is gearriveerd, is Koen Geens al op de terugweg naar zijn kabinet, waar hij om 17 uur met enkele deskundigen vergadert over meer autonomie voor de rechtbanken. Nu mag de voorzitter van een rechtbank zelfs geen toiletpapier bestellen zonder toestemming van Brussel. Geens wil de rechtbanken daarom een grotere verantwoordelijkheid geven om allerlei zaken zelf te regelen. Hij hoopt dat in te voeren vanaf 2018.
U hebt de volledige regeringsperiode nodig om al uw hervormingsplannen bij Justitie uit te voeren. Zal dat lukken, want uw partij en de N-VA vliegen elkaar geregeld in de haren?
GEENS: Dat gekibbel is niet bedreigend voor de stabiliteit van de regering, maar zoals ik vanochtend in de les vertelde: een minister van Justitie moet leven in het besef dat hij morgen kan sterven.
U bent naar eigen zeggen Vlaamsgezind. Zou u thuishoren in een partij als de N-VA?
GEENS: Ik ben Vlaamsgezind, maar ik ben niet geïnteresseerd in een onafhankelijk Vlaanderen en dus hoor ik niet bij de N-VA. Ik geloof ook niet in het nationalisme als ideologie of als oplossing. Ik heb geen probleem met het prachtige Brussel. Ik heb geen probleem met het Frans, want het is een mooie taal. Ik heb geen probleem met de Walen, want dat zijn sympathieke mensen. Maar ik heb wel een probleem als men de Nederlandse taal en cultuur minderwaardig vindt. Daar ben ik te trots voor.
***
Om 18 uur heeft Koen Geens zijn laatste vergadering van de dag met het College van het Openbaar Ministerie. Hij bespreekt er met een dertiental procureurs maandelijks de prioriteiten van het strafrechtelijk beleid. Een journalist hoort daar niet bij, wegens te gevoelig. De vergadering duurt tot 21.25 uur en dan brengt chauffeur Rudy zijn minister weer naar huis in Huldenberg. Geens: ‘Dit was eigenlijk nog een vrij rustige dag. Daarom mocht u ook mee.’
DOOR MICHEL VANDERSMISSEN