20 miljoen euro, 30.000 schuldvragen en 900 betrokkenen: waarom proces rond aanslagen bijna onhaalbaar lijkt

Het assisenproces rond de aanslagen in ons land moet starten in september 2021. Maar de organisatie daarvan is niet simpel. Met mogelijk 13 beschuldigden en 900 betrokken partijen moet het plaatsvinden op de oude NAVO-site, die nog omgebouwd moet worden. Geraamd kostenplaatje: 20 miljoen euro. Het proces zal uiteindelijk naar schatting zeker 6 maanden duren. Het proces van de eeuw is nog niet voor morgen.

Op 22 maart 2016 vielen op de luchthaven van Zaventem en in het metrostation Maalbeek alles samen 32 doden en 340 gewonden. Drie terroristen bliezen zichzelf op tijdens de aanslag, de rest van het terreurnetwerk werd later opgerold. Tot op vandaag zijn er 13 verdachten. Het strafrechtelijk onderzoek is afgerond, en het proces wordt nu voorbereid.

Eerste stap naar proces aanslagen 22 maart: binnenkort uitspraak over bijzondere opsporingsmethoden van agenten

Vandaag moest de kamer van inbeschuldigingstelling controleren of het onderzoek volgens de regels is verlopen. Meer bepaald gaat het om de bijzondere opsporings­methoden, zoals observaties, die gebeurd zijn. Binnenkort zal het federaal parket dan vragen om enkele verdachten door te verwijzen naar het hof van assisen, dat zich buigt over de zwaarste misdaden in ons land. Volgens onze informatie zal het parket dat voor 8 van hen vragen. Het streefdoel is om het proces van de eeuw te laten starten in september 2021. Dat is naar schatting net na het proces over de aanslagen in Frankrijk, dat in juni moet eindigen.

Maar de datum halen, zal ongetwijfeld een uitdaging zijn. De oude NAVO-site, die gekozen is als locatie voor het proces omwille van de veiligheid en goede locatie, moet nog helemaal worden omgebouwd naar een werkbare structuur. Zelfs de grootste zittingszaal op de site is niet groot genoeg om zelfs nog maar de kerngroep van het proces binnen te krijgen. Dat zijn dan de rechters, de procureur, de griffier, de verdachten, de burgerlijke partijen en hun advocaten. Er moeten dus meerdere zalen gebruikt worden – het zou gaan om zeker zeven - en hier en daar moet er zelfs worden bijgebouwd. Daarvoor zijn openbare aanbestedingen uitgeschreven.

De grootste zittingszaal in het voormalige NAVO-complexAlexander Dumarey

Markante plekken: een unieke laatste blik in het oude NAVO-hoofdkwartier in Brussel

Een van de gebouwen moet ook nog volledig worden omgebouwd tot cellencomplex. De beschuldigden zullen er wellicht niet overnachten. Elke ochtend moeten ze dus naar daar gebracht worden vanuit verschillende gevangenissen, en ’s avonds terug. Er moet ook nauwgezet gecontroleerd worden wie de zalen binnen en buiten gaat. Daarom zullen verschillende zogenoemde “scanstraten” op poten worden gezet, dat zijn controles via metaaldetectoren en fouilles, zoals in een luchthaven. Een Vlaams securitybedrijf is dan ook aangesteld om de hele organisatie van het proces tot in de puntjes voor te bereiden. Het is voor zover bekend een primeur dat een onafhankelijk bedrijf de organisatie van een assisenproces op zich neemt. Vanaf mei dit jaar mag justitie aan de ombouw van de site beginnen.

Rechter in de cockpit

Maar ook ín de zalen moet alles uiteraard vlot verlopen. Iedereen die aanwezig is, moet het proces luid en duidelijk kunnen volgen. Verschillende tolken zullen alles wat gezegd wordt simultaan vertalen. Daarnaast moeten alle advocaten ook het woord kunnen vragen. Van de beschuldigden, maar ook van de burgerlijke partijen. Dat geregeld krijgen, is een technisch huzarenwerk. In elke zaal moeten een camera en microfoon geplaatst worden, die met elkaar in verbinding staan. De man of vrouw die het proces in goede banen moet leiden - de voorzitter van het hof van assisen - zal dus een hele hoop schermen en luidsprekers voor zich hebben. Het wordt een rechter in de cockpit.

Eén van de kleinere zittingszalen in het voormalige NAVO-complexAlexander Dumarey

Dat al die techniek betrouwbaar is en functioneert, is van levensbelang. Want met de ogen van de hele wereldpers op het proces gericht, wil justitie zich niet voorstellen dat het hele proces moet worden stilgelegd, omdat iets niet functioneert. Het NAVO-terrein afhuren, scanstraten bouwen, camera’s en microfoons installeren: het is niet verwonderlijk dat de totale kostprijs van het proces geraamd wordt op 20 miljoen euro.

36 mannen en vrouwen van de jury: wie wil?

Voor een assisenproces is natuurlijk ook een jury nodig. Die bestaat standaard uit twaalf mensen en een aantal plaatsvervangers. Hoeveel er dat zijn, hangt af van hoelang men schat dat het proces zal duren. Voor dit proces zoekt men juryleden die zich zeker een half jaar - mogelijk zelfs 9 maanden - kunnen vrijmaken, om dag in, dag uit naar elke stem in dit proces te luisteren. Men denkt voor die duurtijd aan minstens 36 juryleden: 12 échte, en 24 plaatsvervangers. De plaatsvervangers zijn er vanaf het begin bij. Ze moeten immers kunnen aansluiten mocht iemand binnen de échte jury uitvallen.

Om te vergelijken: bij dat vorige megaproces in ons land, het proces-Dutroux, waren er 24 juryleden aangeduid. Ook bij het vorige terreurproces in ons land was dat zo: het proces rond de aanslag op het Joods Museum in Brussel. Maar op het einde van dat proces waren er in totaal 7 juryleden weggevallen. Er waren dus nog maar 5 plaatsvervangers over. Dat deed justitie zweten, aangezien de gevolgen van een gebrek aan plaatsvervangers niet te overzien zijn. Als er namelijk geen twaalf juryleden zijn die het proces al van bij het begin volgen, moet het proces volledig worden overgedaan.

Maar om 36 echte en plaatsvervangende juryleden te kunnen aanstellen, stoot justitie al op een eerste probleem. Volgens de wet mag het aantal plaatsvervangers namelijk niet hoger zijn dan twaalf. Er is dus een wetswijziging nodig. Het is nog niet duidelijk of die er kan komen en wanneer.

"Rondleiding door slachtoffer", "half doof" of "skivakantie": excuses om niet in jury proces-Nemmouche te moeten zitten

Ook de jury in de praktijk samenstellen, zal ongetwijfeld niet van een leien dakje gaan. Wie geloot wordt voor de jury, móét in principe zitten, maar iedereen mag wel argumenten aanhalen waarom hij of zij het beter niet doet. Dat gebeurde op het proces-Nemmouche, rond de aanslag op het Joods Museum, massaal. En sommige excuses werden ook aanvaard. Zo was er een vrouw die vertelde dat ze enkele weken vóór de aanslag nog een rondleiding kreeg van een van de dodelijke slachtoffers in het Joods museum. Het bracht haar te dicht bij de zaak die ze zou moeten gaan behandelen en dus werd ze gewraakt.

Maar daarnaast werd ook een vrouw gewraakt die zei dat ze in Brussel was op het moment van de aanslag, daar erg veel stress van had ondervonden en dat niet wilde herbeleven. Dat laatste excuus is erg bijzonder, als je het bekijkt in het licht van het proces rond de aanslagen. Want heel veel mensen waren in de buurt, of kenden iemand die slachtoffer was. De vraag is welke excuses de voorzitter op dit proces zal aanvaarden. Dat die excuses er zullen komen, staat vast. Want toegegeven: meer dan een half jaar dag in dag uit in een assisenhof zitten, soms tot laat ’s avonds en geconfronteerd met traumatiserende verhalen, daar heeft niet iedereen zin in.

Hoofdingang van het voormalige NAVO-complexAlexander Dumarey

“Op vraag 26.721: ja”

En dan komt het moment wanneer iedereen aan het woord is geweest: beschuldigden, slachtoffers, getuigen, politieagenten, hulpverleners, experts, … De voorzitter besluit en stuurt de jury in beraad. De jury moet bekijken welke beschuldigde schuldig is, voor welke feiten en ten opzichte van welke slachtoffers. Dat betekent dat ze niet één of twee, maar wel naar schatting 30.000 – u leest het goed - zogenoemde schuldvragen moeten beantwoorden. Wekenlang zal de jury daarover moeten discussiëren. En als ze dan eindelijk een antwoord heeft over de schuldvragen, zal ze zich ook moeten buigen over de strafmaat voor elke beschuldigde. Het zal een ongezien uitputtende periode worden voor de jury. Tijdens het beraad moeten de twaalf ook afgesloten blijven van de buitenwereld.

Hadden we dit niet kunnen voorkomen?

Hadden we nu geen betere manier kunnen verzinnen om de verdachten van de aanslagen in Brussel te berechten? Moet het zo’n gigaproces zijn? Ook ontslagnemend minister van Justitie Koen Geens (CD&V) brak er het hoofd over. Hij probeerde de voorbije jaren assisen te hervormen tot een assisen light, maar daar vond hij geen meerderheid voor. Ook een hervorming waarbij de meeste processen die normaal voor assisen terechtkwamen voor een gewone correctionele rechtbank belandden, is teruggedraaid wegens ongrondwettelijk.

De mosterd bij de buren halen, deden we ook al niet. In Nederland werd bijvoorbeeld een bunker voor risicoprocessen gebouwd, die telkens opnieuw kan worden gebruikt. In de plaats van pakweg 20 miljoen euro te betalen voor één proces, werd er dus een budget geïnvesteerd dat moet opleveren op lange termijn. Het is op dit moment niet de bedoeling dat de oude NAVO-site hergebruikt zal worden voor andere processen in de toekomst. Maar het is op zich niet uitgesloten, want het idee zit wél nog in het hoofd van minister Geens. In Frankrijk is er dan weer een speciale terro-rechtbank opgericht, waar rechters zitten die gespecialiseerd zijn in de materie. Het is een idee dat mogelijk politiek meer bijval zou krijgen, omdat het over iets anders gaat dan louter het hof van assisen afbouwen of afschaffen. Maar ook hiervoor zijn vooralsnog geen plannen in ons land.

Hoewel er binnen justitie nog gehoopt wordt op een andere mirakeloplossing, moet het dus in principe een assisenproces worden. Over het algemeen is die procedure duur en tijdrovend. Maar het is daarnaast ook vaak van waarde voor de slachtoffers en de nabestaanden. Zij voelen zich gehoord, en krijgen de ruimte om alles te vertellen en het trauma een plaats te geven, klinkt het vaak. Sommigen vinden het een belangrijk deel van hun rouwproces. Maar je kan je de vraag stellen of dat ook voor dit proces zo zal zijn. Het kan in de plaats van louterend namelijk ook traumatiserend werken.

In ieder geval, 20 miljoen euro voor één proces is ontzettend veel, maar het is natuurlijk wel het proces van de eeuw, met een maatschappelijke waarde die niet in geld te vatten is. Dat het er komt en moet komen, is dan ook een feit. De vraag is alleen hoelang het zal duren vooraleer justitie en de oude NAVO-site er klaar voor zijn. En of het zonder kleerscheuren georganiseerd zal kunnen worden. Het proces van de eeuw is nog niet voor morgen.