De strijd van justitieminister Koen Geens (CD&V) om sneller toegang te krijgen tot de internetcommunicatie van criminelen lijkt een doorbraak te kennen. De Amerikaanse Senaat komt met een nieuwe 'Cloud Act', die het Facebook of Google moeilijker maakt om Europese speurders wandelen te sturen. Als de nakende 'midterm elections' in Trumpland tenminste geen roet in het eten gooien.

"Ik denk dat de Amerikaanse overheid en technologiesector begrepen hebben dat de sociale mediaspelers hun maatschappelijke plicht te vervullen hebben." Minister van Justitie Koen Geens glundert terwijl hij op dinsdagmiddag de trappen van Capitol Hill in Washington afstapt. Even verderop voltrekt zich in het Witte Huis een zoveelste Trump-crisis, maar de CD&V'er heeft er net een uitstekend gesprek op zitten met zijn collega-justitieminister Jeff Sessions. Een keiharde conservatief uit het zuiden, maar een openbaring, volgens Geens. "Een echte openbare aanklager, die het volledig met mij eens was dat gerecht en politie meer slagkracht moeten krijgen in de strijd tegen terreur en internationale misdaad."

Geens is de hele krokusvakantie op missie in de VS om een betere toegang tot het digitale communicatieverkeer van criminele organisaties te bepleiten. Tot gisteravond in het politieke hart Washington en vanaf vandaag in Silicon Valley. Zijn lijst met gesprekspartners oogt indrukwekkend: FBI, CIA, Homeland Security, DEA, Google, Facebook, Apple en Microsoft krijgen de Belgische delegatie over de vloer, die behalve de minister bestaat uit specialisten van de gerechtelijke politie en het Openbaar Ministerie. Zij ervaren dagelijks hoe de supersnelle ontwikkeling van gecodeerde online applicaties en de steeds groter wordende macht van de tech-reuzen uit Silicon Valley een belemmering voor gerechtelijk onderzoek vormen.

Een muur

Vroeger was het voor de politie in België een fluitje van een cent om telefoonverkeer te volgen. Vandaag beschikken de digitale providers over een arsenaal aan middelen om 'in het kader van de privacy' speurders wandelen te sturen. Ze kunnen zich wegsteken achter Amerikaanse wetten, achter de wetten van het land waar een gebruiker zich bevindt, of achter de wetten van het land waar de data zijn opgeslagen. Het is een kluwen en politie en gerecht worden er soms moedeloos van. Een politiebron: "In het kader van terreur is de medewerking vaak nog redelijk goed. Als wij kunnen aantonen dat er gevaar dreigt, stellen bedrijven als WhatsApp, Google en Facebook hun data relatief vlot ter beschikking. Maar in andere gevallen stoten we vaak op een muur. In een moordonderzoek ontdekten wij een tijd geleden dat er na het overlijden van een slachtoffer nog berichtjes verstuurd werden met zijn gsm. Een snelle locatiebepaling had ons direct naar de dader kunnen leiden, maar de provider weigerde elke medewerking. 'Als het slachtoffer al dood is, is er geen imminente dreiging', luidde het antwoord."

E-evidence

Het belang van wat men 'e-evidence' noemt, neemt jaar na jaar toe. In 2015 diende het Belgische gerecht zo'n 2.000 verzoeken tot informatie in bij providers, vorig jaar waren dat er al 5.000. Geens zette het thema op de Europese agenda na de aanslagen van Parijs en Brussel. Maar het kostte hem twee jaar beuken en lobbyen om de Europese Commissie tot een wetgevend initiatief aan te zetten. "Er spelen uiteraard grote economische belangen. Landen als Duitsland, Luxemburg en Ierland hebben grote providers als Skype en Apple op hun grondgebied. Dat gaat gepaard met duizenden jobs. Voor landen die dan niet direct een aanslag op hun grondgebied hebben gehad, is het soms moeilijker om de urgentie in te zien", aldus Geens.

De nieuwe richtlijn van de Europese Commissie zou er in maart moeten komen. Geens verwacht dat het een belangrijke stap voorwaarts zal zijn. "Onze Belgische wetgeving gaat eigenlijk al redelijk ver. Sinds het zogenaamde Yahoo-arrest van het Hof van Cassatie kunnen providers zich niet meer wegsteken achter het feit dat hun data niet in België maar bijvoorbeeld in Ierland gestockeerd zijn. Maar de toepasbaarheid is gering als er binnen de EU geen eensgezindheid is. Dat zou nu moeten worden verholpen, wat een goede zaak is. Maar de tweede uitdaging is dan: wordt die Europese wetgeving wel compatibel met de Amerikaanse? Vooral om dat uit te zoeken ben ik naar Washington gekomen."

De Amerikanen hebben een speciale verhouding met privacy. Aan de ene kant verzamelen Facebook en Google alle info over ons privéleven. Aan de andere kant is sinds het NSA-schandaal - in 2013 raakte bekend dat de geheime dienst op grote schaal afluisterde - de gevoeligheid rond pakweg telefoontaps sterk toegenomen. Maar het debat rond 'e-evidence' speelt wel enorm op.

Kleine lettertjes

Ook bij recente aanslagen in de VS hebben CIA en FBI vastgesteld hoe gehandicapt ze zijn als Facebook en WhatsApp alle medewerking weigeren. Amper vijf dagen voor de reis van Geens raakten Republikeinen en Democraten het in de Senaat eens over een ontwerptekst voor de 'Cloud Act', een nieuwe wet die tot een beter evenwicht moet leiden tussen privacy en veiligheid. Over de kleine lettertjes van de nieuwe wet tasten alle delegatieleden compleet in het duister. Maar na de ontmoeting met Sessions en het Department of Justice is de twijfel bij de Belgen grotendeels weggenomen. "Deze wetgeving is eigenlijk zeer pro-Europees. De Amerikaanse overheid zal WhatsApp en Facebook uiteraard niet verplichten om mee te werken met een Belgisch onderzoek. Maar ze neemt wel de belangrijkste belemmeringen weg. De providers zullen zich niet meer achter Amerikaans recht kunnen wegsteken om inzage in data te weigeren die in Ierland of Luxemburg gestockeerd zijn. De nieuwe wet zegt: het is aan een Belgische rechter om dat rechtstreeks met Ierland of Luxemburg te regelen. Dat is een belangrijke evolutie", aldus Geens.

Ivoren toren

Of de Cloud Act er snel komt, hangt wel nog af van een paar factoren. In de VS zijn er dit jaar 'midterm elections' en dat kan de agenda grondig door elkaar schudden. Als de wet vertraging oploopt, kan dat lelijke gevolgen hebben. Voor het 'Supreme Court' is immers een zaak hangende - de 'Microsoft-case' - die de inzage in data juist weer kan bemoeilijken. Tweede vraag is: hoe reageren de tech-giganten op de Cloud Act? Hun almacht is niet te onderschatten. Dat blijkt alleen al uit de agenda van Geens. Terwijl de minister in Washington de echte topfiguren van het veiligheidsapparaat ontmoet - minister Jeff Sessions, CIA-baas Mike Pompeo, DEA-baas Robert Patterson - komt hij vandaag en morgen in Silicon Valley niet verder dan de juridische afdelingen van Facebook, Apple, Microsoft en Google. Toch is Geens optimistisch. "De providers kunnen blijkbaar leven met de Cloud Act. Het is duidelijk dat ze ook nauw betrokken werden bij de totstandkoming."

De koningen van de sociale media ondervinden ook steeds meer druk om uit hun ivoren toren te komen. EU-commissaris Vestager zwaait regelmatig met boetes. Grote adverteerders zoals Unilever, Mars en Adidas dreigen af te haken omdat Facebook en YouTube de vrije baan geven aan haatberichten en fake news. En in de VS is het nog altijd een 'hot item' dat Russen de verkiezingen konden beïnvloeden via sociale media. Maakt het de tech-reuzen inschikkelijker om mee te werken met het Belgische gerecht? Het zal de komende maanden moeten blijken.

 DIETER DUJARDIN IN WASHINGTON