Als de historische appreciatie mensen net recht laat wedervaren, heeft Thomas Cromwell het niet goed gedaan, want hij komt helemaal niet voor in de Engelse lijst van de 100 grootste Britten, die werd opgemaakt in 2003 – met Churchill uiteraard op 1. Toch heb ik voor de jaarwende het grote driedelig boek van Hilary Mantel over Thomas Cromwell uitgelezen. Het is sedert 'In de naam van de roos’ van Umberto Eco geleden dat ik zo geboeid werd door een dikke roman.

Ik heb wel wat machtsmensen gezien, maar ben ook geïnteresseerd in hun mémoires, ook al zijn ze lang overleden. Uiteraard heeft Cromwell dit boek niet geschreven, maar hij zou het kunnen geschreven hebben, zo laat Mantel het uitschijnen. Cromwell komt zeker niet als de meest gewetenloze naar voor, maar uiteraard wel als een absoluut politiek beest met één idee voor ogen: Engeland (onder het Tudor-geslacht) versterken en het toch bevrijden van de katholieke Roomse heerschappij van die tijd.

Wie over de pre-Anglicaanse Thomas Cromwell spreekt, denkt automatisch aan de rechtlijnige en principiële katholiek Thomas More. In mijn humaniora had ik in de les geschiedenis over Thomas More de film ‘A man for all seasons’ gezien waarin More weigert de eed van trouw aan Hendrik VIII te zweren en de Act of Supremacy te erkennen, die eed impliceerde immers in zijn ogen dat hij de Koning hoger plaatste dan zijn geloof, en dus moet hij sterven.

In de trilogie van Mantel is Cromwell in zekere zin de ik-persoon (al schrijft Mantel heel de tijd ‘hij Cromwell’), en dat maakt de zaken natuurlijk subjectief. In Engeland werd de televisieserie door sommigen minder gunstig onthaald omdat Cromwell zodoende gerehabiliteerd wordt. More blijft in het boek niettemin als sterke persoonlijkheid overeind, zeker indien men Cromwells vreselijke wroeging over de doodstraf van More leest. Maar More is natuurlijk ook de vijand van Cromwell, die wil dat hij die eed zweert, en zichzelf en de Koning aldus – in zakelijke termen gesproken – een hoop miserie spaart. Want de Koning wil zijn eerste huwelijk vernietigd zien om ‘behoorlijk’ met de liefde van zijn leven te kunnen trouwen, Anna Boleyn – vooral een dame die hem een mannelijke wettelijke erfgenaam moet schenken. En die vernietiging wil de Kerk niet toestaan. Zo komt het tot de afsplitsing van de Engelse kerk van het katholieke Rome in 1534 (bij ons de tijd van Keizer Karel V).

Hoewel Lord Chancellor, was More meer theoloog en minder politicus dan Cromwell. More stond moreel een trapje hoger, en hinderde precies daardoor met zijn gezag de wereldlijke macht op een lastig moment, bij de opvolging van de in hun voortbestaan bedreigde Tudors.

Henry VIII hield veel van zijn eerste vrouw – een Spaanse katholieke prinses, met wie hij 20 jaar getrouwd was geweest, en die liefde was wederzijds. Maar ze krijgen geen zoon, enkel een dochter, Mary. Op de sluwe Anna Boleyn, zijn tweede vrouw, wordt Henry VIII, in volle midlife crisis, plots zeer hevig verliefd. Cromwell wordt voorgesteld als de krachtdadige diplomaat die Engeland in dit emotioneel en politiek conflict met veel moeite en behendigheid recht houdt.

Wij zijn allemaal mannen en vrouwen van onze tijd. Zowel More als Cromwell lieten heel wat mensen ter dood brengen, om uiteenlopende redenen. Wie erg persoonlijk is, kan iets te ver achterop lopen, of kan iets te ver voorop lopen. Daardoor wordt de conservatief of progressief op een bepaald moment ondraaglijk voor sommige machtige anderen – zeker in een tijd die letterlijk vol Copernicaanse omwentelingen zat. Conservatief More en progressief Cromwell ondervonden precies dat probleem, en eindigen beiden zonder hoofd. More omdat hij Rome niet wilde afzweren, Cromwell omdat Henry VIII de vierde vrouw die Cromwell hem had gekozen onvoldoende bevallig vond (de Duitse Anna Von Kleef). En ook wel omdat de adel en de Koning zelf vonden dat de religieuze nieuwlichterij van Cromwell te ver ging.

More zou 30 jaar eerder een schitterende grootkanselier van de katholieke Hendrik VII zijn geweest, de voorganger van Hendrik VIII. Zoals Cromwell 30 jaar later een zeer goed eerste minister zou zijn geweest van de Anglicaanse Elizabeth I, de dochter van Henry VIII uit zijn huwelijk met ... Anna Boleyn. De confrontatie Cromwell-More was een noodlottige vergissing van de geschiedenis. Maar die vergissing was noodzakelijk om het Engels Anglicanisme tot ontwikkeling te laten komen. Ironie van het verhaal: de dochter van Henry VIII regeerde 45 jaar, maar trouwde niet. Ze is de laatste Tudor.

Elizabeth I komt 7e uit op de lijst van Engelse beroemdheden waarvan hoger sprake. Thomas More ‘maar’ 37e, Henry VIII 40e. Maar More is niet alleen in Rome heilig verklaard, maar ook door de Anglicaanse wereldkerk.

Cromwell moet het stellen met heel wat minder eerbetoon, namelijk de trilogie van Hilary Mantel. Maar hij zou gelukkig zijn met het resultaat van zijn streven: Elizabeth II is vandaag in 2020 veilig en wel hoofd van de Anglicaanse kerk.

Anecdote: Elizabeth II stond in 2003 op de 24e plaats van de lijst van Engelse beroemdheden. Maar gelet op de populariteit van de Queen vandaag, kan haar positie nog aanzienlijk verbeteren in de rangschikking, die in 2450 zal worden opgemaakt.