Dames en Heren,

Beste vrienden,

Beste collega’s,

Toen me enkele weken geleden gevraagd werd om een afsluitende reflectietoespraak te houden over verbindend leiderschap was Trump nog niet verkozen. Na zijn verkiezing haastte men zich om de man een eerlijke kans te geven en stelde men herhaaldelijk dat de soep niet zo heet zou worden gedronken als ze tijdens de electorale campagne, gedomineerd door haat en angst, werd opgediend.

Natuurlijk valt het af te wachten hoe Trump zich als President zal handelen, maar niettemin blijft het een blamage/opmerkelijk dat zo een controversiële figuur is opgeklommen tot het hoogste ambt in de Amerika.

We mogen hier in Europa en België echter niet zelfgenoegzaam neerkijken op de VS. Ook hier vieren populisme, nationalisme en zogenaamde Post truth politics hoogtij. Ook in ons land hebben we onze eigenWilders, Le Pen’s en Farage’s. In een klimaat waarin men niet meer van mening verschilt, maar van feiten en waarin grootspraak en brutaliteit hoogtijvieren, is het des te moeilijker om leerlingen en scholieren aan te zetten tot het goede. Zij groeien niet meer op met het verbindend en inspirerend discours van Obama, maar wel in de wereld van Trump waar kennis opzij wordt geschoven, men zich hoofdzakelijk beroept op emotie en men feitelijke tegenwerpingen negeert of afdoet als niet ter zake doende.

Hoe in zo’n wereld, met dergelijke leiders, jongeren overtuigen van het belang van kennis, wederzijds respect en begrip?

Het overlijden van Leonard Cohen deed me terugdenken aan één van zijn meest indringende liedjes. In de song “the Future” zingt hij :

Give me back the Berlin wall

give me Stalin and St Paul

I've seen the future, brother:

it is murder.

Gaat het zo een vaart gaan ?

Neen.

Neen, zolang we investeren in the future, zolang we geloven in onderwijs. De grote motor van gelijke kansen en sociale mobiliteit.

Leerlingen hebben daarbij rolmodellen nodig. Geloof in hun toekomst ook. Leerkrachten spelen daar een belangrijke rol in. Jullie hebben het ongelofelijke privilege om voor eeuwig en drie dagen in het geheugen van leerlingen verankerd te zijn. Ook ik herinner me nog mijn leerkrachten van de lagere school. Wij allen kennen nog de docenten bij naam en toenaam die ons inspireerden en uitdaagden. Mijn moeder wist op haar negentig nog perfect wie haar de liefde voor de Duitse taal had bijgebracht.De ongetwijfeld fantastische meester/zuster/ mocht u het zich afvragen.

Leiderschap en zelfverzekerd in het leven staan is daarbij cruciaal. Zeker in het onderwijs, waar het niet gaat om zaken en papieren maar om mensen en manieren. Goed leiderschap zorgt voor professionele groei en bloei van jongeren en leerkrachten.

Leiderschap begint bij de basis, de plaats waar het primaire proces plaatsvindt. Dat is in het klaslokaal, in de interactie tussen de leraar en de leerling. De interactie op de andere niveaus, die tussen de leidinggevende en de leraar en de bestuurder en de leidinggevende, staan in dienst van het primaire proces: het geven van uitstekend onderwijs. Het is nodig dat mensen zich op alle niveaus afvragen wat de leerlingen beter worden van hun werk, wat hun leiderschap bijdraagt aan goed onderwijs. Dat zorgt voor verbinding tussen de verschillende niveaus in de school.

Natuurlijk staan de scholen niet los van de samenleving. Ook daar sluipt en heerst opgedrongen angst voor de toekomst.We mogen in elk geval niet de fout maken om deze angst af te doen als quatch of irrationeel.

Mensen zijn vaak bang om redenen die perfect te begrijpen zijn. Neem nu het debat rond immigratie. Mensen zijn angstig omdat zij het gevoel hebben dat de immigratiestromen ongecontroleerd verlopen en dus arbitrair waarbij bepaalde gemeenschappen harder getroffen worden dan anderen. Als je deze mensen aan de schandpaal nagelt, loopt het volledig fout. Neen je moet die oprechte angst serieus nemen.

Daarnaast zijn er natuurlijk ook mensen die andere mensen niet moeten louter omdat ze anders zijn. Dat zijn vooroordelen. Dat is uiterst gevaarlijk omdat de wereld vandaag draait op interconnectiviteit dewelke culturen, afkomst en religie doorkruisen.

Het is duidelijk dat sommige politici voortdurend inspelen op deze vooroordelen. Mijn maag is de laatste tijd al vaak ineengekrompen, want ik weet net zo goed als jullie dat het aanvaardbaar maken van haat vanwege publieke figuren op één of andere manier steeds zijn weg vindt naar het algemene discours in de samenleving en dus ook op de speelplaatsen. I love the country but I can’t stand the scene zingt Cohen nog.

Onze uitdaging als politicus en als leerkracht is hoe tegemoet te komen aan de oprechte bezorgdheden van de mensen en tegelijkertijd onszelf te onderscheiden van de vooroordelen.

Dit is in feite de onvermijdelijke uitdaging van de globalisering. De wereld transformeert en krimptwaardoor onze manier van leven en denken volledig verandert. Onder onze kerktoren van weleer interageert nu de hele wereld via bits en bytes. Die revolutie stelt politieke uitdagingen die al te vaak een protectionistische reflex teweeg brengen. Het meest kenmerkende onderscheid in het politieke spectrum vandaag is eigenlijk het feit of men ageert vanuit een open of een gesloten geest. Dit doorkruist de traditionele breuklijnen. Centrum rechts en centrum links hebben vandaag vaak meer gemeen met elkaar dan rechts en links met hun respectievelijke extremen.

Michael Ignatieff de bekende Canadees publicist, politicus en hoogleraar internationale betrekkingen spreekt van een wereld die gekenmerkt wordt door algorithmische scheiding, een wereld van digitale deceptie en een wereld waar opponenten niet meer als tegenstanders worden beschouwd, maar als vijanden.

Het ontstaan van nieuwe technologieën heeft de historische neiging om geïnterpreteerd te worden in termen van emancipatie, alsof de toegang tot nieuwe functies telkens een bevrijding inhoudt. Zo argumenteerde de cultuurfilosoof Walter Benjamin dat nieuwe technologieën de potentie hebben om mensen niet alleen te bevrijden, maar ook te politiseren. Eenzelfde redenering wordt vaak toegepast op het internet. De laatste maanden zijn we echter ontwaakt uit dit wonder van de voortsnellende tijd en technologie. De vraag stelt zich nu of het internet werkelijk bevrijdt of eerder verdeelt.

Algoritmes, de technologie achter de zoekrobots, spelen hierbij een cruciale rol. Google gebruikt ze om elektronisch de volgorde en het belang van de zoekresultaten te beslissen. Zij bepalen en controleren aldus de manier waarop internetgebruikers toegang hebben tot informatie en kennis. Op deze manier is internet niet automatisch bevrijdend, maar kan het ook schotten tussen maatschappijen en gemeenschappen opwerken.

Toegepast op het internet wordt de publieke ruimte, die Habermas zo mooi beschrijft als een plaats waar vanuit verschillende ideologieën een algemene consensus ten voordele van het algemene belang kan gevormd worden, aldus een netwerk van verschil en separatie. Het kudde-en massagevoel wordt er aldus door versterkt en op tolerantie wordt vaak als op zwakheid en toegeeflijkheid neergekeken in plaats van ze als een ethische kracht te prijzen.

Is het internet dan de grote boosdoener? Absoluut niet. Het is een fantastisch instrument dat de mensheid ongekende diensten verleent en kansen schept die men tot voor kort niet mogelijk had geacht. We moeten echter ten allen tijden beseffen dat het geen objectief instrument is dat wij autonoom manipuleren, maar wel een instrument dat in staat is de mensheid te dienen voor de beste net als de ergste aspiraties.

Onderwijs moet daar mee op wijzen, moet dit duiden. Onze tijd leeft veel te snel om een goed geheugen te hebben, maar ons onderwijs moet dat geheugen mee in stand houden. Onderwijs moet ook buiten haar oevers durven treden. Elke wetenschap dient immers, als zij op niveau wordt bedreven, noodzakelijkerwijs buiten het enge vakgebied te treden en aanrakingspunten zoeken met alle andere wetenschappen. Nobelprijswinnaar en vader van de nucleaire fysica mag Ernest Rutherford mag dan al gezegd hebben dat alle wetenschap ofwel fysica ofwel postzegel verzamelen is. Mij lijkt het toch beter als de fysica de biologie omarmt en de esthetica de geologie verwarmt.

Als goede katholieken hebben jullie natuurlijk allemaal het interview met de Paus in Tertio gelezen. Onomwonden stelt Franciscus daarin dat het ons vandaag ontbreekt aan leiders: Europa heeft leiders nodig, leiders die vooruitgaan…

Als je Europa’s politieke pyromanen beschouwt kan je hem natuurlijk alleen gelijk geven, maar als je kijkt op het niveau van de alledaagse samenleving ontmoet je altijd en overal leiders. Mensen met het hart op de juiste plaats die anderen inspireren en streven naar een betere wereld. Vaders, moeders, buurmannen, scoutsleiders en jongeren. Bakkers en beenhouwers leerkrachten directieleden en voorzitters allerhande. Sommige leiden in stilte, andere met iets meer kabaal. Lead by example zoals de Engelsen het zo mooi zeggen is mijn favoriet. In het Nederlands klinkt dat soms als leidend voorbeeld al kan er discussie bestaan omtrent de schrijfwijze met lange of korte ei.

In elk geval zijn er vandaag meer leiders dan ooit. Mijn verre voorgangers bij het ontstaan van België hadden het eenvoudig. Hun woord als Minister van Justitie was wet. Vandaagwordt ik als Minister geconfronteerd met drukkingsgroepen en vakverbonden allerhande. Allen worden ze geleid door mensen die inspireren en soms, ik moet eerlijk zijn irriteren. En hoewel sommige zich vandaag blijkbaar moeilijk kunnen weerhouden om druk te zetten op de rechtelijke macht inspireren ook rechter net door recht te spreken.

In het vormen van leiders is onderwijs een noodzakelijke voorwaarde. Noodzakelijk omdat zoals Stefan Zweig het in zijn boek de wereld van gisteren zo mooi stelt : “Wat een mens zijn spieren tekort heeft laten komen, kan later nog worden ingehaald; maar opstijgen naar het geestelijke, de innerlijke kracht van de ziel, kan alleen in die beslissende vormende jaren worden geoefend, en alleen wie vroeg geleerd heeft zijn ziel te vergroten, kan later de hele wereld in zich opnemen.

Tijdens zijn toespraak bij ontvangst van de internationale Karelprijs in Aken eerder dit jaarsprak de Paus over zijn droom voor ons continent:

Ik droom van een Europa waar jonge mensen de zuivere lucht van eerlijkheid kunnen inademen, waar ze genieten van de schoonheid van een cultuur en waar een simpel leven niet wordt bezoedeld door de eindeloze behoeftes van het consumentisme.

De zuivere lucht van eerlijkheid. Geef toe het is prachtig gezegd. Objectiviteit in het vaandel dragen, Nuance aanbrengen, kennis verspreiden en kritisch denken stimuleren. Daar dienen onze scholen voor. Daarbij dienen ze een afspiegeling van de maatschappij te zijn. Anders verliezen ze hun kracht. Onderwijs moet steeds kwaliteit nastreven zonder elitair te worden.

There’s a crack in everything. That’s how the light gets in. (Leonard Cohen)

Mensen worden op een bepaalde manier immers mooier wanneer ze hun imperfectie omarmen en tonen. Ook en in het bijzonder onderwijzers. Ze zijn meer tastbaar. Vanuit het jezelf laten zien in de volledigheid van wie je bent, ervaar je dat leerlingen ook hun gedachten en gevoelens meer gaan delen. Via jouw kwetsbaarheid creëer je een opening naar de kwetsbaarheid van anderen. Er ontstaat een bedding waarin iedereen zijn plaats kan vinden. Vanuit eigenheid ontstaat open communicatie en van daaruit kun je tot gedragen conclusies komen.

Het vraagt moed om jezelf te zien zoals je bent en om dat wat is te tonen aan anderen. Het bijzondere is echter dat het zelfvertrouwen toeneemt daar waar je je imperfecties toestaat. Wanneer naast de macht, de onmacht er ook mag zijn, win je aan kracht. Dat heet dan jezelf ontwikkelen

Als maatschappij dienen we ons zelf ook blijvend te ontwikkelen op basis van onze essentiële waarden. Als het gaat om die waarden - het geloof in de democratie, de rechtsstaat, de waardigheid van ieder mens en de scheiding van Kerk en Staat – dan is het daar waar we als samenleving samen komen, dan is het dat wat we gemeenschappelijk hebben. Daar creëren we collectieve ambitie of identiteit. Wij zijn een land dat leeft van en voordeel heeft bij de open wereld van vandaag. En we beschermen deze openheid door ze volop kansen te geven.

Dat alles vraagt leiderschap. Meer nog: we hebben nood aan een verbindend leiderschap met aandacht voor de kleine goedheid en hetdoorgeven van ervaring en wijsheid. Deze vorm van leiderschap moeten we tonen en ondersteunen in de context van opvoeding en het katholiek onderwijs.

Ik dank u